De Discriminatietoets is er! Maak er gebruik van!
Op 3 november 2025 presenteerde de Staatscommissie tegen Discriminatie en Racisme officieel de Discriminatietoets Publieke Dienstverlening. Een instrument dat het mogelijk maakt om binnen organisaties systematisch na te gaan waar en hoe discriminatie, ongelijke behandeling of uitsluiting kan ontstaat. En vooral hoe dat kan worden voorkomen.
Na jaren van onderzoek, testen en overleg is er nu een concreet hulpmiddel waarmee publieke én semipublieke instellingen zichzelf kunnen doorlichten en verbeteren. Als Nationaal Coördinator tegen Discriminatie en Racisme ben ik buitengewoon verheugd over deze ontwikkeling. Het is een mijlpaal! Eindelijk is er een praktisch, toepasbaar instrument waarmee we niet alleen reageren op incidenten, maar structureel kunnen werken aan gelijkwaardigheid en rechtvaardige dienstverlening. De Discriminatietoets helpt organisaties om hun beleid, processen en besluitvorming kritisch onder de loep te nemen: hoe worden beslissingen genomen, welke aannames spelen mee, en wie wordt er, bewust of onbewust, buitengesloten?
Jarenlange ontwikkeling
De toets is niet uit de lucht komen vallen. De Staatscommissie heeft de afgelopen jaren zorgvuldig gewerkt aan de ontwikkeling ervan, in nauwe samenwerking met verschillende overheidsorganisaties. De pilotfase vond plaats bij onder meer de gemeente Arnhem, de Douane en de Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO). In die fase is onderzocht hoe medewerkers omgaan met dilemma’s, waar onbedoelde uitsluiting kan optreden, en hoe procedures kunnen worden aangepast om gelijke behandeling te waarborgen. De resultaten waren overtuigend: bewustwording nam toe, knelpunten werden zichtbaar, en concrete verbeteringen volgden.
Belangrijke praktische tool
Wat de Discriminatietoets zo belangrijk maakt, is dat deze verder gaat dan morele oproepen of beleidsintenties. Het is een werkbaar instrument dat organisaties stap voor stap helpt om discriminatie in de dagelijkse praktijk te voorkomen. Vaak zit uitsluiting niet in slechte bedoelingen, maar in patronen, aannames en procedures. Een algoritme dat scheef selecteert, een formulier dat mensen onterecht uitsluit, of een werkwijze die onbewust bevoordeelt. Dát zijn de subtiele vormen van institutionele discriminatie die deze toets zichtbaar maakt. De Staatscommissie heeft daarmee een waardevolle bijdrage geleverd aan de versterking van onze rechtsstaat. Want gelijkheid is niet vanzelfsprekend: zij moet telkens opnieuw actief worden beschermd. De Discriminatietoets biedt daarvoor een krachtig middel. Organisaties kunnen met behulp van deze methode beoordelen of hun beleid en handelen in overeenstemming zijn met het grondwettelijk gelijkheidsbeginsel van artikel 1; een beginsel dat niet ter discussie mag staan, maar richting moet geven aan iedere vorm van publieke dienstverlening.
Voer toets structureel in
Alle lof en waardering voor de leden van de Staatscommissie voor hun volharding en deskundigheid. Het ontwikkelen van een dergelijk instrument vraagt niet alleen kennis van wet- en regelgeving, maar ook inzicht in gedrag, organisatieculturen en machtsverhoudingen. De Staatscommissie is erin geslaagd om wetenschap, beleid en praktijk met elkaar te verbinden en iets tastbaars te creëren dat verschil maakt.
Tegelijkertijd is dit het moment om een duidelijke oproep te doen. Nu deze toets er is, moet zij algemeen worden ingevoerd. Niet vrijblijvend, maar structureel. Om te beginnen bij alle overheidsorganisaties: ministeries, uitvoeringsdiensten, gemeenten, provincies, onderwijsinstellingen en zorgorganisaties. De overheid heeft de grondwettelijke en morele plicht om het goede voorbeeld te geven. Wanneer zij laat zien dat gelijke behandeling het uitgangspunt is in beleid én uitvoering, dan volgen andere sectoren vanzelf. Daarnaast zou de Discriminatietoets ook in de private sector moeten worden toegepast: bij banken, woningcorporaties, verzekeraars, sportbonden, culturele instellingen en maatschappelijke organisaties. Overal waar mensen beslissingen nemen over anderen, kunnen blinde vlekken en vooroordelen optreden. De toets biedt een gestructureerde manier om die te herkennen en te corrigeren.
Een begin
De lancering van de Discriminatietoets is geen eindpunt, maar een begin. Nu begint het werk: het inbedden in beleid, het trainen van medewerkers, het rapporteren over resultaten, en vooral: het durven veranderen. Want discriminatie bestrijd je niet met woorden alleen, maar met concrete stappen in de praktijk. Het is bemoedigend dat Nederland hiermee een instrument in handen heeft dat zowel preventief als corrigerend werkt. De Discriminatietoets is een spiegel voor organisaties: zij laat zien waar rechtvaardigheid nog tekortschiet, en biedt tegelijk handvatten om beter te worden. Daarmee wordt recht gedaan aan de kern van onze democratische rechtsstaat: gelijke behandeling van iedereen, altijd en overal. Deze kans moet niet onbenut blijven. De Discriminatietoets is een doorbraak, een middel dat het verschil kan maken tussen goede bedoelingen en daadwerkelijke verandering. Het is nu aan een eenieder, bestuurders en professionals, om die verandering waar te maken. Want pas wanneer ieder mens in Nederland, ongeacht afkomst, kleur, geloof, sekse of oriëntatie, werkelijk gelijkwaardig wordt behandeld, kunnen we zeggen dat we onze Grondwet écht eer aan doen.